Nga perspektiva psikologjike, viktimizimi përfaqëson një nga strategjitë më komplekse dhe shpesh të pavetëdijshme që individët përdorin për të përballuar sfidat dhe për të mbijetuar në jetë. Ky fenomen nuk kufizohet vetëm në marrëdhëniet personale, por shtrihet edhe në kontekste më të gjera si ato sociale dhe politike, duke pasur ndikim të thellë në mënyrën se si funksionojnë individët dhe grupet brenda një shoqërie. Viktimizimi ndikon në sjelljen njerëzore, në marrëdhëniet ndërpersonale dhe në strukturat shoqërore, duke formësuar në mënyra të ndryshme zhvillimin personal dhe kolektiv.
Viktimizimi si mekanizëm mbrojtës psikologjik
Viktimizimi paraqet një mekanizëm mbrojtës kompleks, përmes të cilit individët përpiqen të përballen me ndjenja të pafuqisë, pasigurisë, ose fajit, duke shmangur përballjen e drejtpërdrejtë me përgjegjësitë dhe vështirësitë e tyre. Ky mekanizëm shpesh funksionon si një strategji e pavetëdijshme, e cila ka rrënjë të thella në trauma të hershme, përvoja të përsëritura të pafuqisë, ose një mungesë aftësish për të menaxhuar presionet dhe sfidat e jetës. Në këtë kontekst, viktimizimi bëhet një mënyrë për të tërhequr vëmendjen dhe dhembshurinë e të tjerëve, duke i shmangur individit përpjekjen për vetë-reflektim ose përpjekjet për ndryshim. Kjo sjellje shpesh shoqërohet me një përpjekje për të manipuluar emocionet e të tjerëve, duke kërkuar dhembshuri të vazhdueshme ose ndihmë pa fund, dhe në disa raste, për të ruajtur status quo-në pa sfiduar kufizimet personale apo situatat problematike.
Në rastet më ekstreme, viktimizimi kthehet në një mënyrë të qëndrueshme të ndërveprimit social dhe një pengesë për rritjen dhe zhvillimin personal. Për shembull, një individ që ndodhet përballë një dështimi profesional mund të shmangë pranimin e gabimeve të tij, duke ia atribuojnë atë rrethanave të jashtme ose personave të tjerë. Kjo jo vetëm që pengon aftësinë për të marrë përgjegjësi, por gjithashtu krijon një model sjelljeje ku ndryshimi shihet si i panevojshëm dhe përballja me vështirësitë shmanget vazhdimisht. Ky mekanizëm nuk është thjesht një strategji individuale, por mund të shtrihet në një nivel më të gjerë, duke ndikuar marrëdhëniet ndërpersonale, funksionimin e grupeve dhe madje edhe strukturat shoqërore. Ndërhyrjet psikologjike në këtë rast kanë për qëllim të nxisin ndërgjegjësimin e individit për këtë sjellje dhe të ndërtojnë aftësi për përballimin aktiv dhe të shëndetshëm të sfidave, duke promovuar përgjegjësinë personale dhe zhvillimin emocional.
Dimensionet shoqërore dhe politike të viktimizimit
Në nivel shoqëror dhe politik, viktimizimi shfaqet si një fenomen kompleks dhe i shumëfishtë, që shpesh shfrytëzohet për të ndikuar opinionin publik, për të fituar mbështetje, dhe për të ruajtur ose forcuar pozitat e pushtetit. Në këtë kontekst, viktimizimi nuk është thjesht një mekanizëm mbrojtës, por një instrument strategjik që përdoret për të manipuluar perceptimet, për të justifikuar mungesën e përgjegjësisë, ose për të shmangur adresimin e sfidave reale strukturore.
Në sferën shoqërore, viktimizimi mund të shërbejë si një mënyrë për të shmangur veprimin dhe ndryshimin e nevojshëm. Për shembull, institucionet ose grupet shoqërore që e përvetësojnë këtë narrativë shpesh i atribuojnë dështimet e tyre forcave të jashtme ose padrejtësive historike, duke maskuar paaftësinë e brendshme, mungesën e reformave, ose praktikat korruptive. Kjo krijon një mjedis ku përgjegjësia për përmirësimin e situatës zhvendoset nga aktorët kryesorë dhe përqendrohet te armiqtë e supozuar ose faktorët e jashtëm. Nga pikëpamja politike, viktimizimi shpesh përbën një strategji të fuqishme mobilizuese. Politikanët dhe liderët socialë përdorin narrativat e viktimizimit për të krijuar lidhje emocionale me elektoratin dhe për të forcuar ndjenjën e përkatësisë së një grupi. Për shembull, duke theksuar padrejtësitë historike ose diskriminimin e kaluar ndaj një grupi specifik, liderët mund të ndërtojnë një identitet kolektiv që krijon unitet dhe mbështetje. Ndërsa këto narrativa mund të kenë elemente të së vërtetës, shpesh herë ato amplifikohen ose deformohen për të arritur qëllime specifike politike.
Megjithatë, kjo qasje mund të ketë pasoja të dëmshme afatgjata. Viktimizimi kolektiv shpesh çon në krijimin e një mentaliteti të izoluar dhe të pafuqishëm, ku grupet shoqërore e perceptojnë veten si viktima të përhershme të forcave të jashtme. Ky perceptim minon aftësinë për të vepruar në mënyrë proaktive dhe për të ndërtuar zgjidhje të qëndrueshme për problemet ekzistuese. Si rezultat, krijohet një cikël pasiviteti, ku energjitë shoqërore konsumohen në kërkim të fajtorëve të jashtëm, në vend që të orientohen drejt reformave të mirëfillta dhe zhvillimit. Për më tepër, viktimizimi politik mund të polarizojë shoqërinë, duke krijuar një ndarje midis “neve” dhe “atyre” që konsiderohen përgjegjës për vuajtjet e një grupi. Kjo polarizim i thelluar jo vetëm që ndikon në marrëdhëniet ndërgrupore, por gjithashtu pengon ndërtimin e një shoqërie gjithëpërfshirëse dhe të orientuar drejt bashkëpunimit. Në këtë mënyrë, viktimizimi bëhet një mjet i fuqishëm manipulues, i cili në vend që të adresojë çështjet reale, mund t’i përkeqësojë ato duke ruajtur një status quo të dëmshme dhe duke penguar progresin.
Zhvillimi i një shoqërie të qëndrueshme dhe të përgjegjshme kërkon ndërgjegjësimin për këtë dinamikë dhe inkurajimin e qasjeve që promovojnë përgjegjësinë individuale dhe kolektive. Në vend që të mbështeten tek narrativat e viktimizimit, liderët dhe institucionet duhet të nxjerrin në pah aftësinë për të marrë veprime konkrete dhe për të ndërtuar kapacitete për përballimin e sfidave të ndërlikuara, duke çuar kështu drejt një transformimi të vërtetë shoqëror.
Ndikimi i viktimizimit në zhvillimin personal dhe ndërpersonal
Viktimizimi ka pasoja të dukshme në zhvillimin personal. Një individ që e sheh veten vazhdimisht si viktimë është i prirur të zhvillojë ndjenja të theksuara të pafuqisë dhe paaftësisë. Kjo mund të sjellë pasoja si ulja e vetëbesimit, rritja e varësisë emocionale nga të tjerët dhe një paaftësi për të marrë kontroll mbi jetën e vet. Në marrëdhëniet ndërpersonale, viktimizimi shpesh çon në konflikte ose në marrëdhënie të pabalancuara. Individët që përdorin viktimizimin për të manipuluar emocionet e të tjerëve rrezikojnë të krijojnë një mjedis toksik, ku marrëdhëniet bazohen më shumë në dhembshuri të imponuar sesa në barazi dhe mirëkuptim.
Viktimizimi mund të ketë një ndikim të thellë dhe shpesh dëmtues në zhvillimin personal, duke kufizuar potencialin e individit për rritje dhe autonomi. Kur një individ e sheh veten në mënyrë të përsëritur si viktimë, kjo perspektivë ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë në formimin e identitetit dhe vetëvlerësimit të tij. Ndjenjat e pafuqisë dhe paaftësisë që rrjedhin nga ky perceptim mund të bëhen një narrativë e brendshme, e cila saboton përpjekjet për të ndërmarrë veprime ose për të arritur qëllime personale. Kjo mund të shfaqet në mënyra të ndryshme, siç janë ulja e vetëbesimit, zhvillimi i një ndjenje të thellë pasigurie, dhe një tendencë për t’u mbështetur te të tjerët për mbështetje emocionale dhe vendimmarrje. Si pasojë, individi bëhet më i varur nga mjedisi i tij, duke humbur aftësinë për të ndërtuar pavarësinë dhe fuqizimin personal. Mungesa e përballjes me përgjegjësinë personale gjithashtu kufizon zhvillimin e aftësive për të menaxhuar sfidat e jetës. Viktimizimi, në këtë kontekst, bëhet një bllokadë për përvetësimin e aftësive të rëndësishme të zgjidhjes së problemeve dhe rritjes emocionale. Për shembull, një individ që i atribuon vazhdimisht dështimet e tij forcave të jashtme nuk zhvillon as mësimet nga përvojat, as elasticitetin psikologjik që kërkohet për të përballuar sfidat e ardhshme.
Në sferën ndërpersonale, viktimizimi krijon një dinamikë të pabalancuar që shpesh shkon drejt marrëdhënieve toksike. Individët që përdorin viktimizimin si një mjet për të manipuluar emocionet e të tjerëve shpesh përpiqen të imponojnë dhembshuri ose faj, duke krijuar një mjedis ku marrëdhëniet bazohen në presion emocional, në vend të ndërsjellësisë dhe mirëkuptimit. Kjo strategji mund të dëmtojë ndjenjën e barazisë në marrëdhënie dhe të shkaktojë tensione apo konflikte të vazhdueshme. Për shembull, një person që përdor viktimizimin për të shmangur kritikat ose përgjegjësitë mund të shkaktojë zhgënjim dhe ndjenjë shfrytëzimi tek ata që janë përreth tij, duke e bërë të vështirë ruajtjen e marrëdhënieve të shëndetshme. Një tjetër pasojë e viktimizimit në marrëdhëniet ndërpersonale është tendenca për të krijuar distancë emocionale. Njerëzit që ndihen të manipuluar nga viktimizimi mund të shmangin ndërveprimet me individin që e përdor këtë strategji, duke e izoluar atë edhe më shumë dhe duke forcuar ndjenjën e tij të vetmisë. Në mënyrë ironike, përpjekja për të fituar dhembshuri dhe mbështetje shpesh përfundon duke krijuar efektin e kundërt, dobësimin e lidhjeve ndërpersonale dhe thellimin e izolimit.
Për të adresuar këto pasoja, është e rëndësishme të inkurajohen qasje që promovojnë përgjegjësinë personale dhe ndërtimin e aftësive për përballimin e sfidave. Kjo përfshin ndërhyrje që ndihmojnë individët të njohin dhe të ristrukturojnë modelet e tyre të mendimit, duke i ndihmuar ata të shohin veten jo si viktima pasive, por si aktorë aktivë në jetën e tyre. Po ashtu, zhvillimi i empatisë së ndërsjellë dhe komunikimit të hapur në marrëdhënie mund të ndihmojë në krijimin e mjediseve më të shëndetshme ndërpersonale, ku barazia dhe respekti janë themelet kryesore.
Roli i psikoterapisë në trajtimin e viktimizimit
Si Psikolog Klinik Specialist mendoj që trajtimi i viktimizimit kërkon ndjeshmëri dhe qasje profesionale. Individët që përdorin viktimizimin si mekanizëm mbrojtës shpesh kanë përjetuar trauma të mëparshme, ndjenja të pafuqisë ose sfida të konsiderueshme emocionale. Procesi terapeutik duhet të përqendrohet në aspekte të rëndësishme si:
- Ndërgjegjësimi: Ndihma ndaj individit për të identifikuar dhe kuptuar shkaqet që qëndrojnë pas viktimizimit dhe mënyrat se si ky mekanizëm ndikon në jetën e tyre.
- Ndërtimi i vetëbesimit: Zhvillimi i aftësive personale për të marrë përgjegjësi, për të përballuar sfidat dhe për të rikthyer ndjenjën e kontrollit mbi jetën.
- Zhvillimi i aftësive sociale: Mbështetja për të krijuar dhe për të ruajtur marrëdhënie të shëndetshme dhe të balancuara, duke reduktuar manipulimin dhe varësinë emocionale.
Në nivel shoqëror, psikologët dhe profesionistët e fushave sociale kanë një rol të domosdoshëm në promovimin e ndërgjegjësimit për pasojat e viktimizimit kronik. Edukimi i publikut mbi rëndësinë e përgjegjësisë personale, fuqizimit dhe veprimit proaktiv është thelbësor për të adresuar dhe tejkaluar ndikimet negative të këtij fenomeni.
Përfundim
Viktimizimi, si një mekanizëm mbrojtës, shpesh përfaqëson një reagim të natyrshëm ndaj stresit apo traumës, por kur shndërrohet në një model të përsëritur, ai bëhet një pengesë serioze për zhvillimin personal dhe atë shoqëror. Në nivel individual, viktimizimi mund të rezultojë në izolim, pasivitet, dhe dobësim të vetëbesimit, duke ndaluar individin të arrijë potencialin e tij të plotë. Ndërkohë, në nivel shoqëror dhe politik, përdorimi i viktimizimit si strategji mund të minojë zhvillimin e komuniteteve, të rrisë tensionet sociale dhe të pengojë përparimin e qëndrueshëm, duke nxitur polarizime të skajshme.
Si profesionistë të shëndetit mendor, kemi një përgjegjësi të rëndësishme për të ndihmuar individët dhe shoqërinë të njohin dhe të sfidojnë këtë model sjelljeje. Përmes ndërgjegjësimit, edukimit dhe fuqizimit, mund të ndihmojmë në kapërcimin e ndikimeve negative të viktimizimit dhe të promovojmë një kulturë më të shëndetshme dhe më të ekuilibruar, ku individët dhe komunitetet të ndihen të aftë për të marrë kontroll mbi jetën dhe të ardhmen e tyre.
Shkruan: Dr. Sc. Latif Hoxha – Psikolog Kl inik Specialist
* Shkrimet në këtë rubrikë nuk shprehin qëndrimet e 04 Online
