Në botën e trillimeve, zombit janë trupa të pajetë që ecin, gjë që bie ndesh me shkencën. Por në jetën reale, vijat midis jetës dhe vdekjes nuk janë gjithmonë të qarta. Një shembull i tillë është kriptobioza, një gjendje ku një organizëm ndalon pothuajse të gjitha funksionet jetësore për të mbijetuar në kushte ekstreme, si temperatura shumë të ulëta ose mungesë uji.
Çfarë është kriptobioza?
Kriptobioza është një gjendje e animacionit të pezulluar, ku organizmat ndalojnë metabolizmin dhe hyjnë në një “gjumë” pothuajse të plotë për të mbijetuar. Kjo gjendje është vërejtur te mikroorganizmat, por edhe te organizma më kompleksë, si myshqet, vezët e karkalecave të kripur, tardigradet, insekte dhe edhe disa lloje krimbash.
Shkencëtarët kanë rikthyer në jetë myshqe të ngrira për 1500 vjet në akujt e Antarktidës, dhe ka raste të baktereve të ringjallura që ishin mbi 100 mijë vjeç. Kjo tregon se kriptobioza nuk është thjesht teori, është një realitet biologjik.
Si ndodh kriptobioza?
Organizmat futen në kriptobiozë kur përballen me kushte ekstreme, mungesë uji (anhidrobiozë), ngrirje ekstreme (kriobiozë), ose ekspozim ndaj kripës së tepërt (osmobiozë). Vezët e karkalecave të kripur, për shembull, mund të qëndrojnë të thata për vite e vite dhe të rikthehen në jetë kur futen në ujë.
Në këtë gjendje, metabolizmi ndalon. Organizmi nuk ka më nevojë për energji, ushqim apo ujë. Nëse kushtet përmirësohen, ai mund të rikthehet në jetë. Disa mund të mbijetojnë për muaj apo vite, ndërsa raste të rralla si tardigradet dhe nematodet kanë arritur të mbijetojnë me mijëra vjet.
Tardigradet: kampionët e mbijetesës
Tardigradet janë krijesa mikroskopike të famshme për qëndrueshmërinë e tyre. Ato kanë mbijetuar në vakuumin e hapësirës, temperatura nga -273°C deri në +150°C, presione ekstreme dhe ekspozim ndaj rrezatimit.
Në vitin 2007, Rusia dërgoi 3000 tardigrade në hapësirë, 68% e tyre mbijetuan, madje prodhuan pasardhës të shëndetshëm. Edhe pas 30 vjetësh në frigorifer, ato mund të rikthehen në jetë.
Kur tardigradet humbasin ujin, ato futen në një gjendje të quajtur “tun”, një formë kriptobioze që i lejon të përballojnë ekstremet. Dikur mendohej se mbijetesën e garantonte sheqeri trehalozë, por sot dihet që tardigradet përdorin proteina të veçanta që formojnë një “xham biologjik” brenda qelizave të tyre për t’i mbrojtur në mungesë të ujit.
Në varësi të llojit të stresit (të ftohtë, mungesë uji, etj.), kriptobioza ndryshon. Çdo lloj kriptobioze kërkon mekanizma biologjikë të ndryshëm për të mbijetuar. Për shembull, në kriobiozë, mund të prodhohet një lloj antifrizi biologjik që parandalon kristalizimin e dëmshëm të akullit në qeliza.
A janë të pavdekshme?
Kriptobioza nuk është pavdekësi. Është një përpjekje ekstreme për mbijetesë. Tardigradet, për shembull, mund të jetojnë rreth 100 vjet në këtë gjendje, por jo pafundësisht. Rreth 30% e tardigradeve në hapësirë nuk mbijetuan. Edhe veza e karkalecit të kripur do të dështojë nëse ekspozohet për shumë kohë ndaj nxehtësisë ose kushteve të tjera të rënda.
Por disa organizma kanë kaluar çdo pritshmëri. Një nematod (krimb rrethor) është rikthyer në jetë pasi kishte qenë i ngrirë për 46,000 vjet në akullin arktik të epokës së Pleistocenit. Ai mbijetoi falë trehalozës, një sheqer që mbron membranat qelizore duke imituar hidratimin.
Ndërkohë, një nga organizmat më të vjetër të ringjallur është një bakter që ndodhej në stomakun e një blete të konservuar në qelibar, bakter që kishte mbijetuar për 25 deri në 40 milionë vjet.
A mund të përfitojë njerëzimi?
Megjithëse njerëzit janë shumë kompleksë për të hyrë në kriptobiozë, shkenca po hulumton mënyra për të përfituar nga kjo aftësi e organizmave të tjerë.
Në Harvard, studiuesit po analizojnë proteinat që tardigradet përdorin për të mbijetuar, me shpresën se ato mund të ndihmojnë qelizat njerëzore të përballojnë kushte ekstreme. Nëse do të mund të ndalonim metabolizmin në qelizat tona si tardigradet, mund të parandalohej dëmtimi nga inflamacioni, ishemia apo sepsa.
Në fushën e hapësirës, rezistenca ndaj rrezatimit që kanë tardigradet mund të ndihmojë astronautët gjatë udhëtimeve të gjata. Madje po shqyrtohet përdorimi i organizmave kriptobiotikë si udhëtarë hapësinorë, për të testuar kushte ekstreme pa rrezikuar jetën njerëzore.
Në bujqësi dhe ruajtjen e ushqimit, po studiohet anhidrobioza për të ndaluar kalbjen e ushqimeve apo për të zhvilluar kultura që mund të mbijetojnë në mjedise të thata.
Trehaloza tashmë përdoret për të ruajtur trombocitet dhe vaksinat gjatë transportit. Është përdorur që në vitet ’80 për ruajtjen e ilaçeve antifungale.
Kriptobioza është një mekanizëm mbijetese që shkel kufijtë e asaj që kuptojmë si jetë apo vdekje. Nga bakteret deri te tardigradet, shumë organizma mund të futen në gjumë të thellë për mijëra vjet dhe të rikthehen kur kushtet përmirësohen. Edhe pse jo pavdekësi, kjo është mbijetesa në formën më të pastër. Dhe ndërsa shkenca vazhdon ta studiojë, është e mundur që një ditë teknologjitë e frymëzuara nga kriptobioza të ndihmojnë njerëzimin të mbijetojë në hapësirë, të përballojë sëmundjet, ose të ruajë më mirë burimet e tij./ Top Tenz –
