Nëse, etika mund të përkufizohet si njē lloj mënyre e studimit dhe e vlerësimit të sjelljeve njerëzore në dritën e parimeve morale, atëherë, morali padyshim që mund të përkufizohet si një normë, rregull apo edhe parim i paravendosur nga ana e ndonjë shoqërie e komuniteti që është pranuar mu nga kjo shoqëri e komunitet. Në anën tjetër, sociologjikisht etika mund tē shquhet e identifikohet edhe si formë e superstrukturës ideore, si arti, kultura, morali, filozofia e religjioni. Ajo kryesisht trajton diskurset mbi tē mirën dhe të keqen, si edhe do thoja çështjen e subjektivizimit të njërës apo tjetrës kategori. Pra, ku është kufiri dhe a ka ndonjē kufi social midis këtyre kategorive sociologjike? Në varësi prej kulturave, traditave dhe kushteve qytetërimore, ato merrnin edhe konotacione e primesa nga më të ndryshme morale e sociale. Edhe në kohën tonē ato kanë marrë dimensionet dhe specifikat e veta tē kohës në të cilēn manifestohen. Aludimi im këtu është te periudha e transicionit. Tani, zakonisht në periudhën e tranzicionit, kur kalohet nga një ekonomi e kontrolluar në ekonomi të lirë, është e qartë që përveç superstrukturës ekonomike dhe asaj ideore, të pësojë edhe ajo juridiko-politike.Themi kështu edhe për shkakun se aty ku targetohen sjelljet në politikē targetohën në veçanti edhe raportet që “mbahen si produkte” ekskluzive nëpër partitë politike. Detyrimisht, si pasojë e këtij procesi dhe zhvillimi tejet interesant e dinamik, është e kuptueshme dhe e logjikshme që të identifikohën edhe ca tipe specifike tē etikave sociale. Ndër këto tipe të etikēs (si shkencë mbi moralin) që unë mendoj se i ka “testuar me sukses”, për këto dy dekada të instalimit të demokracisë skena politike kosovare janë;
1. Etika NDËRGJEGJËSUESE, ka të bëjē më shumë me pasojat se sa shkaqet e vendimarrjes. Logjika dhe intenca e kësaj etike na thotë se vendimet gjithnjë merren në përputhje me kalkulimet e matura që mund t’i shkaktojnë pasojat
2. Etika NËNSHTRUESE, që ndryshe mund të emërohet edhe si poltrone e vasale. Objekti i shtrirjes së këtij tipi shumë prezent në skenat tona politike shqiptare, pothuajse në shumicën e rasteve edhe si ofertë politike, po edhe si tendencë sociale ka të bëjë më shumë me krijimin e poltronëve apo vasalëve “oborrtarë” brenda partisë,se sa me krijimin e ndjenjës së inferioritetit ndaj miqëve apo faktorëve ndërkombëtar.
3. Etika KONFORMISTE, i adresohet më shumë pozicionimeve të atilla politike, ku tipi i politikanit injorant e mediokêr, për tē mbijetuar nē ambiente armiqësie e konkurrence jolojale, nē vend të parimeve morale, pasta normave dhe rregullave të dobishme sociale në skenën politike, “aktivizon” dhe kultivon kryesisht sjellje dhe veprime të atilla qē në shumicën e rasteve bien ndesh edhe me bindjet e tija personale. Por, që atij kēto sjellje i shërbejnē vetëm si mjete mbijetese dhe qëndrese politike.
4. Etika e INTERESIT, kalkulimi më i thjeshtë i këtij tipi është; “ti mua lekët, unë ty shërbimin”. Zakonisht, në periudha konsolidimi institucional, ky lloj etike “shumëzohet” pa kontroll. Akti dhe fakti, që kësaj faza emancipuese i mungojnë mekanizmat e kontrollit politik dhe atij social, e rritë dukshëm shkallën e probalitetit të shfaqjes dhe manifestimit të tij në jetën e përditshme.
5. Etika KLANORE, në kulturën dhe etnopsikologjinë tonë sociale e sidomos kēte politike, për këto dy dekada përvoje në ndërtimin e demokracisë, është dëshmuar, se; përveç që nuk njeh kufi ideologjik, nuk njeh as kufi partiak, e as sish politik. Ky gjykim më sê miri mund të ilustrohet me përvojat e “bashkëpunimit” të gjitha koalicioneve të ndodhura midis partive politike kosvare. Ku u dëshmuan më të fuqishme klanet mbipartiake, se sa organet formale të partive të mëdha politike.
6. Etika IDEOLOGJIKO-PARTIAKE, formalisht është dhe ka mbetur vetëm një sintagmë do thoja më shumë folklorike, se sa funksionale. Shkaku i vetëm i folklorizmit të tillë nuk qëndron edhe aq në parime, norma e standarde partiake, sa dilemat dhe (pa)përcaktimet ideologjike. Kjo etikë, që zakonisht kur dëshirohet të kamufllohet një veprim apo gjest diplomatik, merret si njē lloj “mbulese” formale sa për tē krijuar njē “alibi” kontravers dhe dezorientues. “Alibi”, ky që vlen si për kundërshtarët politikë ashtu edhe për faktorēt dhe miqtë ndërkombētarë. Ndërkaq, ky tip etike si mekanizēm mbrojtës, pothuajse gjithnjë kamuflimin ideologjik e përdorē më shumë si pretekst se sa si shkas për të thithur benificione dhe donacione të ndryshme.
7. Etika e BINDJES, si diskurs publik e obligon një politikan të ndërgjegjshëm wē vendimet e veta t’i sjell jo nē bazë të parimit dhe obligimit të interesit praktik e oragmatik, po në bazë tē pērshtypjes dhe principeve të drejtësisë. Ky tip etike, vlen më së shumti për mobilizimin e masave të gjēra për tema e agjenda kruciale politike e institucionale. Mirëpo, më së miri efektet e këtij tipi “testohen, kur kërcnohen bie fjala interesat kombëtare e sosh shtetërore të vendit, por, edhe kur vërtetohet se ato interesa shantazhohen politikisht apo ekonomikisht.
Shkruan: Fadil MALOKU
* Shkrimet në këtë rubrikë nuk shprehin qëndrimet e 04 Online
